JELEŃ (Cervus elephus)

Jeleń jest zwierzyną płową, należy do największej zwierzyny w kraju, będącej przedmiotem zainteresowania łowieckiego. Występuje w zasadzie we wszystkich dużych kompleksach leśnych, zarówno nizinnych jak i górskich. U nas bytują dwa gatunki jeleni: europejski i sika (azjatycki). Wśród jeleni europejskich rozróżnia się dwa podgatunki: jeleń europejski nizinny i jeleń europejski karpacki. Drugi z nich bywa określany jako ekotyp, a nie podgatunek, gdyż nie ma on wyraźnych cech różnicujących.

Jeleń europejski zachodni (cemus elephus elephus) ma tułów długi, walcowaty, głowę niezbyt długą o równej linii kości czołowej i nosowej. Nogi (badyle) długie zakończone racicami, nad którymi z tyłu są raciczki (szpice). Ogon (kwiat) krótki (ok. 15 cm). Osobniki męskie (byki) mają poroże (wieniec). W lecie suknia jelenia jest ceglastobrązowa, sierść krótka. Łeb z przodu szarobrązowy, na bokach jaśniejszy. Pod oczami wyraźne tzw. dołki łzowe. Łyżki (uszy) dość długie, stojące, obrośnięte od wewnątrz jaśniejszym, dłuższym, wełnistym włosem. Podbrzusze popielato-brązowe, ku tyłowi coraz jaśniejsze, ogon od spodu goły, a z wierzchu pokryty ciemną sierścią. Wokół ogona biało-żółtawa plama (talerz) otoczona ciemnym paskiem. Suknia zimowa jest ciemnobrązowa lub siwobrązowa o dłuższym gęstym włosie. Lustro w tym czasie robi się żółtawe, a badyle popielate. Osobniki męskie, tj. byki, od czwartego roku życia dostają grzywę na całej szyi z tym, że od spodu jest ona dłuższa.

Jeleń europejski karpacki (cervus elephus montanus) jest silniejszej budowy niż nizinny, ma nieco dłuższą głowę i często garbatą część nosową. Suknia jelenia karpackiego w lecie jest popielatoceglasta, w zimie popielatoczarna. Wieniec jelenia górskiego jest znacznie mocniejszy od nizinnego. Porównanie to nie odnosi się do równie mocnych byków mazurskich, żyjących na nizinie.

Jeleń sika (cervus nippon nippon, ceruus sika) pochodzi ze Wschodniej Azji. Różni się od jelenia europejskiego barwą sukni, wielkością i kształtem poroża. Jeleń sika jest znacznie mniejszy od jelenia europejskiego, jego suknia w lecie jest kasztanowobrązowa z białymi plamami na bokach i stąd duże podobieństwo do daniela. Przez środek grzbietu ciągnie się czarna smuga, a wzdłuż niej białe plamy. W zimie suknia jest jednolicie (bez plam) siwoczarna. W jesieni i zimie byki mają grzywę. Kwiat z wierzchu ciemny, dość długi (20 cm). Lustro białe, małe, otoczone czarną obwódką. Cieli się w czerwcu i wówczas prowadzące łanie tworzą chmarę. Sika żyją w chmarach według grup wiekowych z tym, że stare byki tworzą osobne chmary. Wieniec jelenia sika od trzeciej głowy (4 rok życia) ma najczęściej kształt ósmaka, rzadziej dziesiątaka. Byk wyciera wieniec w końcu sierpnia lub na początku września. Scypuła jest bardzo cienka i gładka, a przez to mało widoczna. W okresie rui byk nie zmienia ostoi i jest niemy lub wydaje ostry gwizd (nie ryczy). Ruja trwa od połowy października i w listopadzie.

WIELKOŚĆ JELENIA

Jeleń europejski nizinny. Byk ma wysokość w kłębie -130-150 cm, długość tułowia ok. 140 cm i masę po wypatroszeniu 130-190 kg, wieniec 3,5-8 kg. Długość tyk ok. 90 cm. Łania ma masę 70- 120 kg.

Jeleń karpacki i mazurski ma wszystkie podane wyżej wielkość: często w górnych liczbach, a nawet je przekracza, w szczególności jeśli chodzi o potęgę wieńca (6-12 kg) i masę tuszy (130- 230 kg).

Jeleń sika ma wysokość w barku ok. 80 cm, długość ciała do 170 cm i masę do 60 kg, wieniec 3-5 kg. Od wszystkich tych wymiarów istnieją w naturze odchylenia zarówno w dół jak w górę i dlatego stanowią one tylko przybliżone określenie.

Jelenie bytują w dużych kompleksach leśnych, raczej nie mniejszych niż 1000 ha, o drzewostanie mieszanym liściasto-iglastym jak i jednolitym iglastym oraz z dostępem do wody. Jeleń lubi spokój i dlatego ostoję obiera w miejscach, w których nie jest niepokojony przez człowieka. Nie lubi także sąsiedztwa większego stanu sam. Przyzwyczaja się jednak do hałasów wywołanych przejeżdżającymi traktorami, pociągami lub samochodami, a nawet do huków wybuchów w kamieniołomach lub innych.

TRYB ŻYCIA JELENI

Jelenie w zasadzie żyją w chmarach. W zimie i na wiosnę łanie oraz młode byki w wieku 1-3 lat tworzą chmarę, którą prowadzi na żer i czuwa nad jej bezpieczeństwem doświadczona, starsza łania mająca cielaka, nazywana licówką lub przodownicą. W okresie rykowiska na końcu chmary idą łanie bez cieląt, a ostatni idzie byk, i to w pewnej odległości od nich. Byki od 4 roku życia tworzą osobne chmary, które prowadzi przeważnie młody byk. Starsze byki chodzą z boku takiej chmary lub na jej końcu, a wychodząc z gęstwiny na otwartą przestrzeń, stary byk wychodzi po chwili oczekiwania. W okresie około 6 tygodni przed wycieleniem się (w kwietniu-maju) łanie wysokocielne oddzielają się od chmary. Po ocieleniu się (w maju - czerwcu) i odchowaniu nieco cielaka, po 3 tygodniach łączą się dwie - trzy łanie z cielakami w małą chmarę.

Na przełomie lipca i sierpnia chmary byków rozpadają się. Byki czując zbliżający się okres rui szukają sobie ostoi i intensywnie zerując nabierają wagi (tzw. byki łojne, kraśne). Z rozpoczęciem rui byki podejmują często dalekie wędrówki w poszukiwaniu łań i do miejsc rykowiskowych. Chodzą wtedy ze spuszczonym łbem wietrząc za łaniami, są mało ostrożne. W okresie rykowiska byki gromadzą łanie przy sobie, tworząc chmarę, którą prowadzi łania i czuwa nad jej bezpieczeństwem. Przy zmianie miejsca zalegania lub żerowania chmary na przedzie zawsze idzie łania - licówka, a byk na końcu, często nawet w pewnej odległości za łaniami. Po rykowisku byki (spadłe) odchodzą do swoich ostoi, a nawet zaszywają się w zacisze i tam wypoczywają nabierając sił przez okres 2 miesięcy, potem wracają do życia w chmarze byków. Najstarsze byki żyją samotnie w ukryciu, w najbardziej odosobnionych ostojach.

W czasie deszczu i rannej rosy jelenie przebywają w drągowinie. Po deszczu wychodzą na polany i łąki. W dni chłodne i wietrzne jelenie przebywają w gęstwinie krzaków lub w młodnikach, aby chronić się przed zimnem i wobec trudności rozróżniania trzasków gałęzi powodowanych wiatrem od tych, które znamionują zbliżające się niebezpieczeństwo. W słoneczny dzień pozostają w drągowinie, w kępach podszytu lub trawie leśnej polany, gdzie mogą wygrzewać się na słońcu. Jeleń ciągnie (chodzi) przeważnie pod wiatr. Ma on kilka ostoi, do których zachodzi w zależności od kierunku wiatru. Porusza się z dużą ostrożnością i stara się iść jak najciszej, dlatego woli ciągnąć raczej przez starodrzew niż gęstwiny; ma tam również większą swobodę ruchów ze względu na rozłożystość wieńca i może poruszać się bez potrącania nimi o gałęzie. Jelenie lubią kąpać się w błocie lub kałuży (kąpielisko, babrzysko), tarzają się w nich również na grzbiecie. Babrzą się zarówno dla ochłody jak i dla usunięcia pasożytów skóry. Po kąpieli wycierają się o pnie drzew (malują).

Jeleń jest roślinożerny (przeżuwacz). W lecie żywi się głównie trawą i ziołami, które stanowią 70% jego karmy. Zjada również chętnie młode pędy drzew, zarówno iglastych jak i liściastych, oraz krzewów, grzyby, jagody, a także korę drzew (spałowanie), np. topoli, wierzby, osiki i sosny. Żeruje najczęściej w drągowinach i na polanach leśnych, na rowach śródleśnych i na zarośniętych duktach. Poza lasem żeruje m.in. na przyleśnych łąkach i w uprawach polnych (owies, saradela, koniczyna, kartofle). W lipcu bardzo chętnie żeruje w niedojrzałym owsie i w kartofliskach. Żywi się także w tym czasie jagodami i owocami drzew, takimi jak bukiew, żołędzie, kasztany, dzikie jabłka oraz bardzo chętnie zjada zwiędłe hście jesionu. W zimie żywi się wrzosem, borówką, jeżynami, malinami, suchą trawą, gałązkami drzew, krzewami, a także korą drzew, żeruje również na oziminach. Spałowanie jest wynikiem wzmożonego zapotrzebowania organizmu na znajdujące się w korze garbniki oraz wapno i fosfor potrzebne na budowę poroża i kośćca. W okresie dokarmiania jeleni należy wykładać siano, liściarkę z młodych pędów drzew, krzewów liściastych ścinanych w połowie lata, paszę treściwą, owies, kukurydzę, zboże oraz karmę soczystą, jak np. buraki pastewne i kiszonki.

Jelenie w zasadzie wychodzą na żer na otwartą przestrzeń łąki, pola lub polany o zmroku i wracają z nich przed świtem do swoich dziennych ostoi, z tym że po drodze często zatrzymują się jeszcze na krótko w drągowinie. Stare byki wychodzą na żer późno, a wracają o zupełnej ciemności. Żerowanie jeleni nie ogranicza się tylko do jednorazowego żerowania, ale trwa ono z przerwami kilkakrotnie. Żerowanie każdorazowo trwa po 1/2 do 2 godz., potem następuje przeżuwanie i odpoczynek i znowu żerowanie. W lecie jelenie żerują częściej niż w zimie. Niektórzy stwierdzają nawet pewną regularność żerowania w określonych godzinach w lecie i w zimie. Żerowanie dzienne odbywa się w zasadzie w drągowinach leśnych lub w młodnikach, gdzie zwierzyna zjada młode pędy drzew i krzewów, a w zimie także spałuje.

Co to jest rykowisko?

Rykowisko jest to okres godowy jeleni; odbywa się od połowy września do połowy października, z tym że trwa ono intensywnie około 2 tygodni. Czasami nasila się na początku trzeciej dekady września, a czasami na przełomie września i października. W okresie rykowiska byki poszukują rujnych łani i odwrotnie - rujne łanie, które w tym czasie żyją w chmarach, zwabiają do siebie byka i poddają się jego absolutnej władzy. Byk panujący nad chmarą łań nazywa się stadnym. On pilnuje, aby żadna z łań nie odłączyła się od chmary i aby inny byk którejkolwiek mu nie uprowadził. W związku z tym nic pozwala łaniom oddalać się od chmary nawet w czasie żerowania. Byk broni dostępu do chmary innym bykom (chłystom, kibicom) i na każdy sygnał zbliżania się intruza reaguje odpowiednio głosem straszenia, a następnie wychodzi mu na spotkanie i jeśli przybysz nie ucieknie przed walką, dochodzi do decydującego spotkania. Walka jest zażarta, w zależności od siły przeciwników. Zwycięzca obejmuje panowanie nad chmarą łań, obwieszcza to głosem tryumfu, a pokonany musi salwować się ucieczką. W czasie rykowiska rujna łania jest pokrywana kilkakrotnie w niedługich odstępach czasu. W okresie rykowiska byki gromadzą wokół siebie chmarę łań, której liczebność zależy od sił witalnych byka. Byki w sile wieku gromadzą przy sobie 6 do 10 łań, młode i stare znacznie mniej, czasami jedną lub dwie. Starsze byki często w dzień odchodzą od chmary do swojej rykowiskowej ostoi na wypoczynek i nad wieczorem znowu przyłączają się do niej. Chmarę na żerowisko i w czasie przechodzenia z jednego miejsca na drugie prowadzi zawsze łania licówka (przodownica) z cielakiem, dalej idą łanie z cielakami, potem łanie bez cieląt, a na końcu, nawet w pewnej odległości za nimi, idzie byk. Licówka czuwa też nad bezpieczeństwem chmary. Intensywność rykowiska zależna jest od wielu czynników, a m.in. od pogody i spokoju w ostoi zwierzyny. Najbardziej sprzyjają intensywności rykowiska chłodne, a nawet mroźne ranki przy pogodzie bezwietrznej. Wiatr, deszcz i wysoka temperatura osłabiają przebieg rykowiska. Trwa ono w ciszy, byki wtedy tylko z rzadka odzywają się. Po rykowisku łanie pozostają w chmarach, a byki odłączają się od mch i idą do swoich ostoi, gdzie wypoczywają, odzyskują utraconą (nawet do 25%) wagę i po ok. 2 miesiącach łączą się w chmary, ale samych byków i to w podobnym wieku.

Co znaczy, że byk jest stadny?

Byk, który posiada chmarę łań w okresie rykowiska i pilnuje jej w tym okresie przed dostępem rywali (tzw. chłystów, kibiców), jest bykiem stadnym.

Łania zapłodniona w okresie rykowiska nosi płód przez 34 tygodnie. W maju/czerwcu wydaje jedno, rzadziej dwa cielęta. Cielęta po 8 dniach zaczynają już chodzić za matką. Młode mają popielatoczerwoną suknię i żółtawe plamy (cętkowanie). Łania karmi cielaka do lutego. Właśnie dlatego nie należy strzelać prowadzącej łani, a jeśli strzał jest konieczny, to zawsze najpierw cielaka, a potem łanię. Łania osiąga pełny rozwój fizyczny w drugim roku życia i wtedy bierze już udział w rui. Byk osiąga zdolność rozmnażania w drugim roku życia, ale w rykowisku bierze udział dopiero w trzecim - czwartym roku, na razie jako kibic - chłyst kręcący się w pobliżu byka stadnego i jego chmary. Aktywnie byki uczestniczą w rykowisku dopiero w czwartym - piątym roku życia. Jeleń dożywa 20 lat.

POROŻE

Jeleń buduje co roku nowe poroże w ciągu około 4 miesięcy. Poroże w okresie wzrostu pokryte jest scypułą, tj. skórą silnie ukrwioną i unerwioną, z wierzchu pokrytą błyszczącym, szarym meszkiem, miękką i podatną na uszkodzenia. Na kształt poroża, jego siłę i piękno mają decydujący wpływ hormony przysadki mózgowej i gruczołów płciowych, a ponadto stan zdrowia jelenia, karma i warunki klimatyczne. Poroże jest więc wynikiem wpływów indywidualnych cech biologicznych i środowiska naturalnego. W scypule znajdują się liczne naczynia krwionośne, których ślady widoczne są potem jako długie rowki na powierzchni tyk i odnóg. Kiedy poroże jest całkowicie ukształtowane, naczynia krwionośne przestają funkcjonować, scypułą zaczyna wysychać, a następnie pasmami odrywa się w czasie czochrania poroża o gałęzie i pnie cienkich drzew. Wytarcie poroża następuje w ciągu kilkunastu godzin. Poroże jelenia (wieniec) stanowią dwie tyki z odnogami, które co roku w ostatnich dniach lutego lub w marcu zostają zrzucone (byk w tym czasie nazywany jest gomułą) i w ich miejsce powstają nowe tyki wraz z odnogami. Pierwsze poroże młody byk zrzuca na przełomie kwietnia i maja. Następne już w marcu, a czasami w ostatnich dniach lutego. Najpierw zrzucają stare byki. Zrzucenie obydwu tyk następuje w krótkich odstępach czasu, przeważnie w ciągu 24 godzin. Tyki w miejscu przyrośnięcia do możdżenia nad skórą głowy mają szerszy od tyk pasek uperlenia, nazywany różą. Róży nie mają tylko pierwsze poroża.